(deze bijdrage verscheen in verkorte versie in De Morgen op Goede Vrijdag – 18/4/2025)
Ides Nicaise
Het is de Spaanse politieke filosofe Alina Cortina die de term armenhaat lanceerde met haar boek ‘Aporophobia: waarom we de armen verwerpen in plaats van hen te helpen’ (*). Aporos betekent in het Grieks arm en fobia afkeer. Bestaat er dan ook zoiets als ‘armoedefobie’? Jawel, in allerlei gradaties, gaande van ‘ongemak’ over afkeer tot en met spot, misprijzen en geweld.
Veel mensen kennen het ongemakkelijke gevoel bij de confrontatie met een bedelaar in de straat: is die persoon betrouwbaar? Zal ik iets geven, en hoeveel? En waarom die hond, die kost toch ook geld? Je zou dit armenvreeskunnen noemen: je dreigt dicht te klappen en door te lopen, al bedenk je nadien wellicht hoe belachelijk dat eigenlijk was. Je zou van die ene euro zelf niet armer geworden zijn.
Er zijn echter mensen die zich ronduit ergeren aan de aanwezigheid van bedelaars in hun buurt. Winkeliers oefenen druk uit op het gemeentebestuur, dat dan een verbod uitvaardigt om op bepaalde plaatsen of uren te bedelen. Het Interfederaal Steunpunt Armoedebestrijding en het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens hebben na een doorlichting 253 Belgische gemeentebesturen moeten terechtwijzen over onwettige restricties opgelegd aan bedelaars.
Er zijn mensen die er plezier in scheppen bedelaars of daklozen publiek te vernederen. Op weg naar een internationale meeting in Brussel zagen we hoe een voorbijganger de rits van zijn gulp opende om te urineren op een dakloze die in de gang van het Centraal Station lag te slapen. Nog erger zijn de incidenten die dodelijk hadden kunnen aflopen, waarbij groepjes jongeren slapende daklozen in brand staken: in Berlijn op de avond van Kerstdag 2016, en in het Brusselse Zuidstation in februari 2022.
Daklozen, Roma, langdurig werklozen en asielzoekers zijn de eerste slachtoffers. Het geweld wordt gevoed door haatspraak: een verzameling van negatieve narratieven, slordig door de (sociale) media verspreid, waarbij men niet eens de moeite doet om aantijgingen te onderbouwen. De enige bedoeling is om leden van die groepen te kwetsen en uit te sluiten.
Zo belanden we op een hellend vlak, waarbij het geweld tegen armen bijwijlen systemisch wordt. In augustus 2023 werd de buurt rond het station Brussel Zuid ‘schoongeveegd’ door politie en milieudiensten, vanwege klachten over kleine criminaliteit en drugshandel in de buurt. De interventie trof zonder onderscheid ook onschuldige daklozen waarvan de tentjes en bezittingen als afval werden afgevoerd, zonder dat een degelijk alternatief werd aangeboden. In januari 2024 vernietigde de Britse politie tenten en bezittingen van mensen die op straat sliepen voor het University College London Hospital. In Parijs werden in de aanloop naar de Olympische Spelen in april 2024 duizenden daklozen en asielzoekers gedeporteerd naar andere steden. In één buurt werd een kamp van Roma met bulldozers met de grond gelijkgemaakt om de bewoners te verjagen.
En wat moeten we denken van de abrupte stopzetting van de werkloosheidsuitkeringen na twee jaar werkloosheid per 1 januari 2026, en het ‘strengste asielbeleid ooit’ dat in België voor de deur staat? Ook overheidsmaatregelen kunnen geweld tegen kwetsbare groepen mensen inhouden.
Volgens Alina Cortina, hoogleraar politieke filosofie aan de universiteit van Valencia, zit aporofobie in het menselijk brein ingebakken. Doorheen de evolutie heeft de homo sapiens leren overleven door samen te werken, met als gevolg dat je bijdrage aan de samenleving ook je waardering door anderen bepaalt. Wie (uit armoede) niets kan bijdragen kan dan ‘natuurlijkerwijze’ ook niet rekenen op de solidariteit van de gemeenschap.
Gelukkig zijn er tegenkrachten, waaronder bijvoorbeeld de moraalfilosofie en de religie. Cortina wijst erop dat de drie monotheïstische religies (islam, jodendom en christendom) sterk de voorkeursliefde van God voor de armen, de melaatsen, de uitgeslotenen, de dagloners, de werklozen, de migranten… benadrukken. De bijbel – en vooral de evangelies - staan er vol van, vaak zelfs gekoppeld aan onversneden kritiek op de rijken: lees de parabels van de arme weduwe (Marcus 12:41-44), de werkers van het elfde uur (Matteüs 20:1-16), Lazarus en de rijke vrek (Lucas 16:19-31), de dwaze grootgrondbezitter (Lucas 12:13-21), maar nog veel explicieter de bergrede (‘zalig jullie armen, want aan jullie behoort het Rijk Gods’ en daaraan gekoppeld ‘wee jullie rijken, want jullie hebben jullie deel al genomen…’ (Lucas 6:20-26).
Cortina laat verstaan dat aporofobie ten tijde van Jezus Christus ook al bestond (denk aan de uitsluiting van melaatsen, gehandicapten en onreinen uit de Joodse gemeenschappen, en de allergische reacties van omstaanders wanneer één of andere marginale figuur de aandacht van hun Meester probeert te trekken). Anderzijds zal het gehamer van Jezus op zijn voorkeursoptie voor de armen bij het Romeinse én Joods-religieuze establishment wel danig in het verkeerde keelgat geschoten zijn… Hij had gekozen voor ‘het kamp van de armen’, en besefte goed dat het andere kamp hem grondig haatte. Hij had zijn leerlingen zelfs gewaarschuwd (Joh.15:18 e.v.): “Als de mensen jullie haten, bedenk dan dat ze mij al eerder hebben gehaat dan jullie…”. Is het misschien daarom dat ze hem gekruisigd hebben, eerder dan om zijn revolutionaire theologische ideeën? Was de moord op Jezus misschien een uitspatting van armenhaat?
Persoonlijk heb ik nooit willen geloven dat Jezus’ kruisdood een plan van zijn Vader was: zoiets zou een God van liefde nooit willen. Het moest dus een misrekening zijn, een onderschatting van zijn vijanden. Na het lezen van dit boek ben ik daar niet meer zo zeker van. Zijn radicale geweldloosheid bleef gekoppeld aan een even revolutionaire voorkeursoptie voor de armen. Misschien wilde hij dan, toen het echt te heet werd, zichzelf opofferen om te vermijden dat men een bloedbad zou aanrichten bij zijn volgelingen, dat allegaartje van kwetsbare mensen? Neen, het was geen vooraf beraamd goddelijk plan maar wel een heldhaftige bewuste keuze op een tragisch moment dat voor heel zijn achterban veel slechter had kunnen aflopen.
Zo’n bovenmenselijke zelfopoffering moet voor christenen een voldoende aansporing zijn om – met de nodige realiteitszin – diezelfde voorkeur voor de armen aan te houden, niet?
(*) Adela Cortina (2017 – Engelse vertaling door Adrian Nathan West 2022), Aporophobia. Why we reject the poor instead of helping them, Princeton University Press, Princeton / Oxford, xxiii – 192p.
