03 april 2022: 5e zondag van de vasten (2022)

Ik, zegt hij, ga iets nieuws beginnen" (Jes. 43, 16-21 / Joh. 8, 1-11)

Geert Craps

(Gevierd op 27 maart 2022, Vierde zondag van de veertigdagentijd)

Openingslied: 319 Woestijnlied

Verwelkoming en kruisteken

Inleiding

Enige tijd geleden las ik in het tijdschrift MO een reportage over "de nieuwe paria's van Irak".  Vier jaar na de bevrijding van terreurgroep ISIS keren sommige Irakese ISIS-families terug naar huis. De weduwen en hun kinderen proberen zich opnieuw te vestigen in een  arme buitenwijk van Mosul, een stad die enorm te lijden heeft gehad onder de terreur van IS. Het spreekt voor zich dat dat moeite kost. Zo is er het verhaal van Itashar, een oorlogsweduwe, wiens man en vader een belangrijke rol hebben gespeeld in ISIS. Zij wordt geïsoleerd in de gemeenschap, en maar een paar verantwoordelijken nemen het op zich om haar een plaats te geven in de maatschappij. Alles kost haar veel meer moeite: steun vragen voor het herbouwen van haar huis, een officieel geboortebewijs krijgen voor haar zoontje,… Ze getuigt: "En dan zijn er de buurtkinderen, die die van mij uitschelden bij het spelen. ‘Daesh! Daeshi!’ klinkt het dan – de lokale, negatieve naam voor ISIS en zijn leden. Mijn zoontje kijkt dan ook liever thuis naar actiefilmpjes met veel geweld op een mobiele telefoon." Vele andere vrouwen en kinderen kunnen gewoon niet meer terug naar hun thuisstad. Een hele groep mensen wordt buitengesloten en tot paria gemaakt. ‘Hier zal de haat alleen maar toenemen.’ is de conclusie.

Het is een verhaal dat op heel veel manieren aanzet tot denken. Wie zou de moed hebben om deze vrouwen en kinderen een eerlijke kans te geven, na alle gruwelen die ze hebben gezien, en in vele gevallen ook zelf mee hebben gepleegd. Wie van u zou er bijvoorbeeld voorstander van zijn om ze over te brengen naar België, om ze hier een kans te geven op een nieuw begin? Je voelt toch zo bij jezelf de reflex opkomen dat ze eerst wel goed gescreend moeten worden en dat hun verleden moet worden uitgevlooid. En dan nog leeft er ongetwijfeld bij veel van ons het idee dat we toch liever niet in hun buurt zouden wonen.

En ondertussen vereenzamen hun kinderen steeds verder, en dreigt een nieuwe generatie van gefrustreerde en achtergestelde jonge mannen en vrouwen, opgevoed te worden. Het doorbreken van deze cirkel van frustratie, woede, achterdocht, revanche en veroordeling is, onder andere, het onderwerp van het evangelie van vandaag.

Openingsgebed

Lied 554 Voor mensen die naamloos

Evangelie: Joh. 8, 1-11

Jezus ging naar de Olijfberg, en vroeg in de morgen was hij weer in de tempel. Het hele volk kwam naar hem toe, hij ging zitten en gaf hun onderricht. Toen brachten de schriftgeleerden en de farizeeën een vrouw bij hem die op overspel betrapt was. Ze zetten haar in het midden en4zeiden tegen Jezus: ‘Meester, deze vrouw is op heterdaad betrapt toen ze overspel pleegde. Mozes draagt ons in de wet op zulke vrouwen te stenigen. Wat vindt u daarvan?’ Dit zeiden ze om hem op de proef te stellen, om te zien of ze hem konden aanklagen. Jezus bukte zich en schreef met zijn vinger op de grond. Toen ze bleven aandringen, richtte hij zich op en zei: ‘Wie van jullie zonder zonde is, laat die als eerste een steen naar haar werpen.’ Hij bukte zich weer en schreef op de grond. Toen ze dat hoorden gingen ze weg, een voor een, de oudsten het eerst, en ze lieten hem alleen, met de vrouw die in het midden stond. Jezus richtte zich op en vroeg haar: ‘Waar zijn ze? Heeft niemand u veroordeeld?’ ‘Niemand, heer,’ zei ze. ‘Ik veroordeel u ook niet,’ zei Jezus. ‘Ga naar huis, en zondig vanaf nu niet meer.’

Bedenkingen bij het evangelie

Het verhaal van vandaag is een heel raar gedeelte van het Nieuwe Testament. Voor bijbeldeskundigen is de passage zeer bijzonder. Het verhaal, dat allicht een van de bekendste is in de bijbel, is namelijk een van de allerlaatste verhalen die aan het nieuwe testament is toegevoegd. Het zou oorspronkelijk bij Lukas hebben gestaan, is daarna verhuisd naar Johannes, en ook daar heeft het wat omzwervingen gemaakt. Het verhaal is bijna zeker van veel latere datum dan de andere delen van het Johannesevangelie. Mijn favoriete bijbeldeskundige, Bart Ehrman, heeft de hypothese dat het oorspronkelijk een verhaal was dat een scribent zich herinnerde naar aanleiding van een andere passage die hij overschreef, en het in de marge toevoegde, Een latere kopiist heeft het verhaal dan opgenomen in de lopende tekst van het evangelie zelf.

In elk geval  kende het een bewogen geschiedenis, en misschien was dat wel te wijten aan de toch nogal controversiële inhoud. Het is duidelijk dat de vrouw in het verhaal op heterdaad betrapt is op overspel, en dat was in het oude Israël, maar ook later een duidelijke zonde, zoals de wet van Mozes dat bepaalde. Dan een verhaal vertellen waarin de pointe is "wie zonder zonde is, werpe de eerste steen", is natuurlijk confronterend. Zowel de toehoorders in het verhaal zelf, als al degenen die later het verhaal lazen, zullen zich wel realiseren dat zij onder de categorie vallen van zij die gezondigd hebben. En ik denk dat wij ons daar ook wel vrij goed bewust van zijn. Iedereen maakt fouten, daar zijn we mensen voor. In de traditie heet dat "erfzonde". Het is een bepalende staat van onze menselijkheid.

Overigens was de traditie bij een joodse steniging dat de ergste zondaars als eerste stenen mochten werpen, en de meest deugdzame zich afzijdig hielden (zoals Paulus bij de steniging van Stefanus, als we Handelingen erop nalezen), of pas helemaal aan het einde ook een steen gooiden. Het verhaal is in alle opzichten dus een omkering van de waarden. De fundamentele boodschap is: veroordeel niets of niemand. Een fout maken kwetst mensen op zich al, er geen vergeving voor krijgen duwt ze nog dieper weg, en maakt ze misschien wel rancuneus en wraakzuchtig. Laten we ons niet moreel superieur opstellen ten opzichte van anderen. Het effect op de vrouw is verrassend: ze leeft helemaal op. De aanmoediging van Jezus om "niet meer te zondigen" is een explicitering van een intentie die zich ook al lang in haar gevormd heeft, denk ik.

Jezus bevrijdende houding is in ons tijdgewricht nog om een andere reden ongewoon. In verschillende contexten neemt de neiging toe, althans naar mijn aanvoelen, om "schuldigen" te vinden. Een begrip als "verantwoordelijkheid" wordt daardoor opgerekt tot "schuld", en om in mijn eigen werkgebied te blijven: zoiets als "politieke verantwoordelijkheid" verdwijnt volledig ten nadele van de platte, materiële schuldvraag. Wat doet zo'n zoektocht naar schuld met ons gevoel als gemeenschap? Groeien we werkelijk naar elkaar toe, door een zwart schaap de woestijn in te sturen?

Broederlijk delen stelt daar "Delen in Genade" tegenover. Het delen van de genade om een tweede kans te geven, zachtheid, barmhartigheid. De Wet van wat zondig is en wat niet, staat gegrift in harde steen maar de misstappen van mensen mogen met de vinger in het zand geschreven staan, zodat ze kunnen verwaaien.

En dan kom ik terug op mijn verhaal van de ISIS-weduwen in Mosoul. Want hun situatie stelt ons wel heel erg voor de grens van wat we met het evangelie van vandaag aan moeten. Tegenover die grens gezien, komt de oproep van Jezus tot een nieuwe kans, bijna over als een roep om ons rationele, degelijke, gezond-boerenverstand-denken opzij te zetten, en ons irrationeel over te geven aan grenzeloze barmhartigheid. Misschien moet je wel een beetje gek zijn, om goed te kunnen zijn…

Ik wil deze bedenkingen dan ook eindigen met het irrationele, grenzeloze visioen van Jesaja, dat ook een voorgeschreven lezing is van vandaag.

Jesaja 43:16-17 Dit zegt de HEER, die een weg baande door de zee en een pad door machtige wateren, die paarden en wagens liet uitrukken, een heel leger van geweldenaars –daar lagen ze, en ze stonden niet meer op, ze zijn vergaan, als een kwijnende vlam gedoofd. Blijf niet staan bij wat eertijds is gebeurd, laat het verleden nu rusten. Zie, ik ga iets nieuws verrichten, nu ontkiemt het – heb je het nog niet gemerkt? Ik baan een weg door de woestijn, maak rivieren in de wildernis. De wilde dieren zullen mij eer bewijzen, de jakhalzen en de struisvogels, omdat ik water schep in de woestijn en rivieren in de wildernis; het volk dat ik heb uitgekozen, laat ik drinken. Dit is het volk dat ik mij gevormd heb, het zal mijn lof verkondigen.

Voorbeden (Acclamatie bij de voorbeden 001 Wie anders zou de hemel dragen)

We delen de moed om iets nieuws te beginnen is het thema van Broederlijk Delen. Ik mag jullie uitnodigen om je droom van een nieuw begin, maar ook je zorgen om wat gebeurt, hier met ons te delen. Als laatste voorbede:

En Jezus schreef in 't zand

Jezus schreef met Zijn vinger in het zand.
Hij bukte Zich en schreef in 't zand, wij weten
niet wat Hij schreef, Hij was het zelf vergeten,
verzonken in de woorden van Zijn hand.
De schriftgeleerden, die Hem aan de tand
hadden gevoeld over een vrouw, van hete
hartstochten naar een andere man bezeten,
de schriftgeleerden stonden aan de kant.
Zondig niet meer, zei Hij, ik oordeel niet.
Ga heen en luister, luister naar het lied.
En Hij stond recht. De woorden lieten los
van hun figuur en brandden in de blos
waarmee zij heenging, als een kind zo licht.
Zo geestelijk schreef Jezus Zijn gedicht.
         (Gerit Achterberg)