2 oktober 2011: 27e zondag

De misdadige wijnbouwers

Rik Nuytten

Openingslied: nr 546: "Zomaar een dak boven wat hoofden"

Inleiding

Goede morgen,
Sommigen onder u weten dat ik werk op het hoofdkwartier van een Amerikaanse multinational. En ons bedrijf krijgt met de regelmaat van de klok te maken met crisissen, die het hoofd moeten worden geboden. De makkelijkste crisissen om aan te pakken, zijn deze die van buitenaf op ons afkomen. Slechte economische omstandigheden, het missen van de verwachtingen van Wall Street, kritische artikels in de zakenkranten, het helpt om een sfeer van urgentie te creëren en de oorzaken aan te pakken.
Veel moeilijker is het als de problemen intern zijn, als er een afdeling minder goed presteert, of als een werkmethode niet meer aangepast is aan de echte noden. Voor een verkoopsafdeling is het meestal duidelijk wanneer het goed gaat of niet (als je niet aan de cijfers prutst wel te verstaan). Maar interne afdelingen zijn een stuk moeilijker aan te sturen. Ik heb ondertussen geleerd dat waar er geklaagd wordt over bureaucratie, vriendjespolitiek en besluiteloosheid, er meestal meer aan de hand is. En juist die afdelingen weer op de goede sporen krijgen is heel moeilijk. Het begint al bij het toegeven dat er een probleem is. Meestal wordt dit hardnekkig en met volle overtuiging ontkend; men vindt dat alles prima verloopt en dat de andere kant (de klanten, de gebruikers) gewoon te veel klagen, en dat “ze het niet verstaan”.

In een multinational gaat het dan meestal zo dat er enkele leiders worden vervangen in de hoop “van het probleem op te lossen”. En heel vaak geraakt het probleem net niet opgelost. Vaak wordt de nieuwe leider gesaboteerd, of geeft die er snel de brui aan. En dat kan zo meerdere keren na mekaar gebeuren tot de hele zooi opgegeven wordt, en uitbesteed wordt aan een externe firma, bij voorkeur in India, waar de lonen laag zijn, en alles uiteindelijk nog een heel stuk erger wordt! Als je daar met de topmanagers over praat, is het duidelijk dat ze dit ook wel weten, maar er eigenlijk geen raad mee weten; het zit blijkbaar in de mensen ingebakken.

Nu vragen jullie zich waarschijnlijk af wat dit te maken heeft met een viering in de kerk op zondagochtend! Dit waren de gedachten die door mijn hoofd gingen toen ik het evangelie van vandaag ging lezen. De lezing is de parabel van de misdadige wijnbouwers. Die geven de landheer niet wat hem toekomt, halen allerhande misdaden uit, en uiteindelijk doden ze zelfs de zoon van de eigenaar!

Ter voorbereiding van de viering ben ik zoals gewoonlijk, de bijbelverklaringen gaan lezen. Zoals iedere keer weer, blijkt dat het verhaal niet zo eenduidig is als eerst gedacht. Van die zoektocht zou ik vandaag iets willen vertellen. Ik zou in deze viering willen blijven stilstaan bij wat Jezus zou bedoeld hebben met deze parabel, en bij de bedenking hoe mensen kunnen verglijden naar extreem gedrag in bepaalde omstandigheden.
Maar laten wij het eerst stil maken in onszelf en de vergeving van God vragen:

Kyrie: lied 115: "Bidden wij over dit huis"

Openingsgebed

In deze stad
van zoveel mensen
in blijvende beweging,
in zoekende onrust –
in deze stad
brandt hier uw licht,
roept ons uw stem,
klinkt onze naam.

Hier leven wij
van woorden,
hier worden ons wegen gewezen
met verhalen.
Hier zien wij
met nieuwe ogen,
hier worden wij
aangezien,
worden wij elkaar toebedeeld.

Zoals Gij volhardt
in uw geloof in ons,
bidden wij
dat wij zullen blijven vertrouwen op U,
zoals Hij deed,
- wiens verhaal hier op ons leven
wordt geschreven –
Jezus Messias, uw Zoon, onze Heer.
                (Sytze de Vries. Het rijk alleen; p.79)

Luister naar een andere gelijkenis. Er was eens een landheer die een wijngaard aanlegde en hem omheinde. Hij groef er een kuil voor de wijnpers en bouwde een uitkijktoren. Toen verpachtte hij hem aan wijnbouwers en ging op reis. Tegen de tijd van de druivenoogst stuurde hij zijn knechten naar de wijnbouwers om zijn vruchten in ontvangst te nemen. Maar de wijnbouwers grepen de knechten, ze mishandelden er een, doodden een ander en stenigden een derde.
Daarna stuurde de landheer andere knechten, een grotere groep dan eerst, maar met hen deden ze hetzelfde. Ten slotte stuurde hij zijn zoon naar hen toe, met de gedachte: Voor mijn zoon zullen ze wel ontzag hebben. Toen de wijnbouwers de zoon zagen, zeiden ze onder elkaar: “Dat is de erfgenaam! Kom op, laten we hem doden en zo zijn erfenis opstrijken,” en ze grepen hem vast, gooiden hem de wijngaard uit en doodden hem.

Wanneer nu de eigenaar van de wijngaard komt, wat moet hij dan met die wijnbouwers doen?’
Ze antwoordden: ‘De onmensen! Laat hij ze op een mensonwaardige manier ombrengen en de wijngaard verpachten aan andere wijnbouwers, die de vruchten wel aan hem afdragen wanneer het daar de tijd voor is.’

Daarop zei Jezus tegen hen: ‘Hebt u dit nooit in de Schriften gelezen:
      “De steen die de bouwers afkeurden
        is de hoeksteen geworden.
        Dankzij de Heer is dit gebeurd,
        wonderbaarlijk is het om te zien.”
Daarom zeg ik u: het koninkrijk van God zal u worden ontnomen, en gegeven worden aan een volk dat het wel vrucht laat dragen. Wie over die steen struikelt zal gebroken worden, en iedereen op wie die steen valt zal worden verpletterd.’
Toen de hogepriesters en de farizeeën zijn gelijkenissen hoorden, begrepen ze dat hij over hen sprak. Ze wilden hem graag gevangennemen, maar ze waren bang voor de reactie van de volksmassa, daar men hem voor een profeet hield.

Inleiding op Jesaja

Om de parabel van de misdadige wijnbouwers te verstaan is het goed hem te plaatsen in een breder kader. De parabel komt voor bij de drie synoptische evangelisten (Mattheus, Marcus en Lucas). Er zijn wat verschillen, maar de kern is dezelfde. Bij Mattheus zit deze parabel in de tempelrede, na de intocht in Jeruzalem. Het zorgt voor een bijna logische verklaring waarom de joodse leiders Jezus uit de weg hebben willen ruimen. Maar er is meer. De parabel grijpt terug naar een zeer gekend verhaal uit de profeet Jesaja. Jezus kende zijn bijbel, en de joodse leiders en de mensen in de tempel kenden hem ook. Laten we daarom eerst luisteren naar deze lezing uit Jesaja.

Lezing Jesaja 5, 1-7

1 Voor mijn geliefde wil ik zingen
het lied van mijn lief en zijn wijngaard.
Mijn geliefde had een wijngaard,
gelegen op vruchtbare grond.
2 Hij bewerkte de grond, haalde de stenen eruit
en plantte een edele druivensoort.
Hij bouwde er een wachttoren,
hakte ook een perskuip uit.
Hij verwachtte veel van zijn wijngaard,
maar die bracht slechts wrange druiven voort.
3 Welnu, inwoners van Juda en Jeruzalem,
spreek recht tussen mij en mijn wijngaard.
4 Wat kon ik meer aan mijn wijngaard doen,
wat heb ik te weinig gedaan?
Ik verwachtte zo veel van mijn wijngaard,
waarom bracht hij slechts wrange druiven voort?
5 Luister, ik zal jullie vertellen
wat ik met mijn wijngaard ga doen:
Ik ruk de doornhaag uit en breek de muur af,
zodat hij verbrand en vertrapt kan worden.
6 Ik zal hem laten verwilderen,
er wordt niet meer gesnoeid, niet meer gewied,
dorens en distels schieten er op.
De wolken zal ik opdragen
geen regen op hem te laten vallen.
7 Israël is de wijngaard van de HEER van de hemelse machten,
de uitgelezen aanplant zijn de inwoners van Juda.
Hij verwachtte recht, maar oogstte onrecht,
hij zocht rechtsbetrachting, maar vond rechtsverkrachting.

Homilie

In het licht van het lied van Jesaja wordt de parabel die Jezus vertelt nog harder. Het gaat blijkbaar over de grote zorg die God heeft voor zijn volk. Hij stuurt keer op keer profeten, waar niet wordt naar geluisterd, zij worden bespot, mishandeld en vermoord. God stuurt zelfs zijn eigen zoon en met hem gebeurt hetzelfde. Het is duidelijk, het volk verbeurt zijn recht om het volk van God te zijn. Een allegorie, die niet zo moeilijk te verstaan is.

Dat dacht ik ook, tot ik de commentaren begon te lezen! Waarschijnlijk is dit een parabel van Jezus zelf, misschien van de eerste christenen. Zeker het stukje over het sturen van zijn enige zoon en de toevoeging over de hoeksteen is niet van Jezus zelf maar van de eerste christenen. De betekenis van de parabel is daarom nogal duister:

Opvallend is het begin: de zorg waarmee de eigenaar de wijngaard aanlegt (een heel sterke verwijzing naar Jesaja) maar de eigenaar laat vervolgens de wijngaard los (door op reis te gaan). Ik herken daarin de manier waarop Jezus naar de schepping heeft gekeken: enerzijds een zorgende God, die tegelijk de wereld autonoom laat zijn. God geeft ons de wereld in bruikleen, wij worden verondersteld er iets goeds mee te doen.
Volgens de exegeten gebruikt de verwijzing naar het verhaal van Jesaja niet de woorden van de Hebreeuwse bijbel, maar die van de Griekse versie, het wordt bijgevolg gezien als een latere toevoeging. De parabel gaat dus over iets anders. En zoals zo vaak, staan we dus weer met een parabel die ons voor problemen stelt!

Volgens de uitleg van de exegeten, moeten we de parabel veel meer zien in de lijn van de andere parabels over de grote schuld tegenover de kleine schuld. Als God een grote schuld kan vergeven, hoeveel te meer moeten wij dan een kleine schuld kunnen vergeven. Hoeveel te meer moeten mensen leren om liefdevol met elkaar om te gaan, zoals God met zijn volk omgaat. En dan wijzen de exegeten nog op dit: het gaat niet om het hele joodse volk, het gaat om enkele leiders die de gave van God verwerpen. Voor die leiders is de maat vol en zal rekenschap moeten worden gegeven; maar dat geldt niet voor het hele joodse volk.

Maar het meest raadselachtige voor mij is waarom de wijnbouwers geen vruchten willen afdragen, maar de knechten doden. Je kan moeilijk zeggen dat de Joodse leiders zich zo gedroegen. Zij wilden vanuit hun visie het volk tot geloof brengen. Hoe komt het dat mensen afglijden van ontkenning tot steeds ergere dingen? Reageerden de joodse leiders tegen Jezus vanuit een drang om de macht te behouden? Ik ben daar niet zo zeker van. Misschien was het drang naar macht, maar misschien waren ze overtuigd van hun gelijk en vonden ze dat Jezus hun godsdienst naar de knoppen hielp.

Hetzelfde kun je zeggen over de huidige kerk. In verband met seksueel misbruik wordt steeds gewezen op de kerk die haar machtspositie wilde bewaren en daarom mensen overplaatste om zo de doofpot te gebruiken. Ik betwijfel dat. Ik denk dat men vanuit een naïviteit en gebrek aan kennis van de pathologie aan die priesters een nieuwe kans wilde geven in de hoop dat ze hun leven zouden beteren. En één keer dit pad bewandeld, was er in de ogen van de leiders geen terugkeer (bekering?) meer mogelijk. Dan wordt er gespeeld op wettelijkheid, bureaucratie en het vermijden van nog erger kwaad aan het grotere geheel.

Op andere gebieden speelt dat ook zo, denk ik. Een zekere hang naar macht speelt waarschijnlijk, maar er zit ook iets schrijnends in, omdat men meent vanuit het eigen grote gelijk te handelen. Naarmate men meer onder druk komt, gaat men zich meer en meer installeren in dit grote gelijk en gaat men stroever en moeilijker om met de kritiek.

Vanuit de boodschap van Jezus leidt die houding van vasthouden aan het eigen grote gelijk tot een afwijzing van het heilsaanbod van God. Het sluit ons uit van de redding. Het kan zelfs zover gaan dat het een afwijzen van God zelf wordt.

Zou dit de echte boodschap van deze parabel zijn? Ik lees hem als een oproep tot openheid, tot bereidheid om te luisteren. Bereidheid om kritiek eerlijk aan te nemen, ook als het ons echt raakt en pijn doet. Ik herken vaak de reactie bij mezelf om mij af te sluiten voor die dingen die niet zo goed in mijn kraam passen, maar misschien zit juist in die kritiek de aanzet tot oplossing van de dingen waar ik mee worstel.
Voor mij is de lezing van vandaag een hernieuwde oproep om mij open op te stellen. Om alert te blijven voor wat er leeft rondom mij, en mij niet op te sluiten in mijn eigen grote gelijk. Op die manier denk ik dat de Geest van God veel meer kans heeft mij te raken en mij te laten deelnemen aan het ware rijk van God. Amen.

Afsluiting van de woorddienst: lied 564: "Zij die stom zijn"

Offerande Muziek Canon: lied 120: "God heeft Hem hoog verheven".

Als Gij onze God wilt zijn,
wees dan gezegend en genoemd,
gekend en bemind,
Gij die het begin en het einde zijt,
Alfa en Omega, vandaag en morgen,
schepper van alle dingen,
van onze handen en onze lippen,
van onze schoot en ons hart,
van ons lichaam rechtop
van ons lachen en geloven.

Gezegend zijt Gij, om alles en alles,
en om uw liefde, Jezus van Nazareth,
beeld en gelijkenis van uw licht,
eerstgeborene van uw schepping,
eerstgeborene van de doden.

Al had hij alleen maar
de ogen van de blinde geopend,
maar was niet zelf
het licht van deze wereld geworden:
het zou voldoende zijn geweest.
En als hij wèl
het licht der wereld geworden was,
maar niet een mens was geweest
in ons midden,
even sterfelijk en ongezien,
het zou voldoende zijn geweest.
Al was hij alleen maar een mens geweest,
en niet ons aller knecht geworden,
de minste der mensen,
gekomen om te dienen,
het zou voldoende zijn geweest.

Maar hij is onze vrede geworden,
geest en leven, brood van ons leven,

Daarom breek ik dit brood, en deel het
met wie naast mij is, vriend of vreemde,
daarom drink ik uit deze beker
samen met ieder die op hem drinken wil:

Hij leve in ons, hij moge leven
in onze liefde - uit onze dood
en verlorenheid
moge hij opstaan
en tot ons spreken.

Hij doe zijn aangezicht
over ons lichten.
Hij schenke ons vrede.
                   (Uit: Gebeden en Psalmen, H. Oosterhuis)

Slotlied nr 583: "Uit staat en stand"

Slotgebed (zonnelied van Sint Franciscus)

Allerhoogste, almachtige, goede Heer,
van U zijn de lof, de roem, de eer en alle zegen.
U alleen, Allerhoogste, komen zij toe
en geen mens is waardig uw naam te noemen.
Wees geprezen, mijn Heer met al Uw schepselen,
vooral door mijnheer broeder zon,
die de dag is en door wie Gij ons verlicht.
En hij is mooi en straalt met grote pracht;
van U, Allerhoogste, draagt hij het teken.
Wees geprezen, mijn Heer, door zuster maan en de sterren.
Aan de hemel hebt Gij ze gevormd, helder en kostbaar en mooi.
Wees geprezen, mijn Heer, door broeder wind
en door de lucht, bewolkt of helder, en ieder jaargetijde,
door wie Gij het leven van uw schepselen onderhoudt.
Wees geprezen, mijn Heer, door zuster water,
die heel nuttig is en nederig, kostbaar en kuis.
Wees geprezen, mijn Heer, door broeder vuur,
door wie Gij voor ons de nacht verlicht;
en hij is mooi en vrolijk, stoer en sterk.
Wees geprezen, mijn Heer, door onze zuster, moeder aarde,
die ons voedt en leidt,
en allerlei vruchten voortbrengt, bonte bloemen en planten.
Wees geprezen, mijn Heer, door wie omwille van uw liefde
vergiffenis schenken, en ziekte en verdrukking dragen.
Gelukkig wie dat dragen in vrede,
want door U, Allerhoogste, worden zij gekroond.
Wees geprezen, mijn Heer, door onze zuster de lichamelijke dood,
die geen levend mens kan ontvluchten.
Wee hen die in doodzonde sterven;
gelukkig wie zij in uw allerheiligste wil vindt,
want de tweede dood zal hun geen kwaad doen.
Prijs en zegen mijn Heer,
en dank en dien Hem in grote nederigheid.
        (G.P. Freeman en anderen, Franciscus van Assisi - De Geschriften, 2006)