25 september 2005: "Vrede zij met u”

André Benoit

'Vrede zij met U allen'. Vrede is het thema van deze viering. De aanleiding hiervoor zijn de Vlaamse Vredesweek van 23 september tot 2 oktober én de Internationale Gebedsdag voor de Vrede van 21 september, een initiatief van de Wereldraad der Kerken. De Vlaamse Vredesweek wordt jaarlijks georganiseerd door een pluralistisch samenwerkingsverband waar ook Pax Christi in zit. Dit jaar staat de Vredesweek in het teken van de actie tegen kernwapens, waar ook ter wereld. Deze problematiek komt natuurlijk ter sprake in een viering over vrede maar we maken er vandaag toch niet het uitgangspunt of  basisthema van. We willen van iets algemeners uitgaan: van wat nadenken over de plaats van het thema 'vrede' in de bijbelse en christelijke traditie en spiritualiteit.

'Vrede zij met u allen'. Bij de voorbereiding van deze viering is mij voor het eerst opgevallen hoe belangrijk de vredeswens in het Evangelie is. Wanneer de verrezen Jezus aan de leerlingen verschijnt is het eerste wat hij zegt telkens: 'vrede zij u allen'. En de meeste brieven van de Apostelen beginnen en/of eindigen met een dergelijke wens: 'Genade en vrede zij u vanwege God onze Vader en de Heer Jezus Christus', 'Genade voor u en vrede in rijke overvloed', 'Vrede voor allen die in Christus zijt', 'Barmhartigheid, liefde en vrede zij u in rijke overvloed'.

Het begrip 'vrede' moet dus wel een centrale plaats ingenomen hebben in de spiritualiteit van Jezus en van de apostelen, wanneer ze het telkens in de mond nemen op momenten die een speciale geladenheid hebben: bij de begroeting en bij het afscheid nemen. Een beetje zoals ons kruisteken nu begin en einde van een samenzijn markeert. Maar ook aan de vredeswens zou men ons dus kunnen herkennen.

We bidden nu eerst het gebed van de Internationale Gebedsdag. Ook met het lied van de Zaligsprekingen keren wij ons gelaat daarna in de richting van de Vrede.

Gebed en Lied 648: Zaligsprekingen

Eigenlijk had ik me niet moeten verwonderen over het belang van de vredeswens bij   Jezus en de apostelen. Wanneer we nadenken of lezen over vrede, de voorwaarden voor vrede, de kenmerken van vredelievendheid, dan komen we altijd op een aantal centrale gedachten en kenmerken uit: verdraagzaamheid, afzien van geweld, respect voor de andere, zorg voor de zwaksten en hierin verder gaan dan wet en recht, afwijzen van onderdrukking en van overheersersmentaliteit, niet per se gebruik maken van de macht die men heeft, bereidheid om iets van eigen 'gelijk' en eigen belang op te geven omwille van het vreedzaam samenleven, vergevingsgezindheid... Dit zijn nu precies allemaal houdingen en inzichten die we normaal hebben leren assimileren met wat we als fundamenteel christelijk en evangelisch beschouwen.

Het belang van het begrip 'vrede' heeft voor Jezus en de leerlingen echter ook wortels in de Joodse traditie.

Sjaloom, wat wij als vrede vertalen,  is een kernthema in het Oude Testament. Sjaloom heeft echter een veel ruimere betekenis dan vrede in de zin van afwezigheid van oorlog. Eigenlijk wordt het door de Joden gebruikt als een aanduiding van 'het goede leven', van welzijn, ongedeerd zijn, gelukkig zijn, het goed stellen. In de zoals altijd mooie formulering van Dorothee Sölle: 'Sjaloom is een beeld van het goede leven dat mensen kunnen leiden en waarna zij vervolgens oud en levensmoe kunnen sterven omdat hun dagen geteld zijn en zij niet voortijdig ten onder zijn gegaan aan oorlog en ongerechtigheid'. 

In de wijsheidsliteratuur wordt voortdurend benadrukt dat sjaloom- vrede en welzijn- zeer nauw samenhangt met een levenswijze die volgens Gods plan is. En vooral de profeten hebben dan gewezen op de centrale plaats van gerechtigheid in deze levenswijze en deze moet zich vooral uiten in de manier waarop met zwakkeren omgegaan wordt, met diegenen die het meest gevaar lopen van 'het goede leven' uitgesloten te worden. Sjaloom verwijst bij de profeten naar de vrede van het koninkrijk Gods en is de vrucht van gerechtigheid. In de woorden van Sölle: 'Niet alleen het geweld tussen mensen wordt in de sjaloom overwonnen, maar ook de economische nood en uitbuiting, de onvrijheid en de psychische angst... de innerlijke vrede is er verbonden met maatschappelijke en politieke vrede...sjaloom is betrokken op een gemeenschap, zelden op een individu...' (D. Sölle). Sjaloom heeft dan ook altijd te maken met enerzijds de manier waarop men met de naaste omgaat én anderzijds met de maatschappelijke omstandigheden waarin men te leven heeft: die moeten je ergens 'goed gezind zijn', moeten vreedzaam zijn tegenover jou, moeten sjaloom voor jou mogelijk maken.

De Leuvense exegeet Brekelmans wijst er op dat in het Oude Testament de vrede op niveau van een land of volk echter bijna altijd alleen op Israël betrokken wordt: 'In het Oude Testament is sjalom allereerst sjalom voor Israel...de andere volkeren onderwerpen zich of worden vernietigd' (Brekelmans).

Het nieuwe van Jezus is dat sjalom naar alle volkeren verruimd wordt. Nieuw is ook dat in Jezus' spreken meer aandacht gaat naar individuele eigenschappen die een mens vredevol en vredestichtend maken en dat gerechtigheid en het liefdevol, vredebrengend handelen verder gaat dan 'de wet'. Denk maar aan de Bergrede, of aan de viering over vergeven of aan die over de werkers van het elfde uur.

De vrede van het koninkrijk Gods, de vrede van Christus valt ook niet per se samen met de orde en rust die door wet en macht opgelegd worden. De vrede van het Romeins imperium, de Pax Romana, was niet de vrede van Christus, de Pax Christi. Jezus' uitspraak dat hij geen vrede kwam brengen maar het zwaard moet ook op dit niveau begrepen worden. De verwerkelijking van het koninkrijk Gods kan botsen met gevestigde structuren die zich wel op wet en orde kunnen beroepen, maar die mensen of volkeren onderdrukken of uitsluiten en hen dus geen echte vrede, geen sjalom gunnen. Een wereldorde die op macht berustend, volkeren vernedert of behoeftig houdt, kan alleen een schijn van vrede in stand houden en kan de meest extravagante reacties in de hand werken. Jeremia kloeg al: 'Priesters en profeten, ze plegen allen bedrog. Ze genezen zogenaamd de kwaal van mijn volk door te zeggen: vrede, vrede, alles gaat goed. Maar het gaat helemaal niet goed'.

En de kernwapens, het thema van de Vlaamse Vredesweek? De ontroerende zorg waarmee de gevestigde kernwapenmachten zich voor het welzijn van de wereld inzetten door te beletten dat ook de slechten kernwapens verwerven? Is dat ook niet het soort discours dat Jeremia aankloeg: 'vrede, vrede, alles gaat goed', 'houden zo' ? Moet men niet denken dat hoe meer deze machten het eigen kernwapenarsenaal nog onverstoord uitbreiden, vernieuwen en diversifiëren, hoe groter de aandrift van anderen om ook iets te verwerven dat het summum van macht symboliseert? Vraagt vrede hier ook niet dat de sterkere van iets afstand doet, niet de overmacht ten spits drijft? En vraagt de verschrikking van kernwapens niet dat men ook nog iets anders doet dan verspreiding in alle vormen trachten te verhinderen in deze oncontroleerbare wereld?

Laten wij dankbaar zijn voor alle vredestichters, groot en klein. De grote wereldfiguren van de geweldloze strijd tegen het onrecht dat de vrede verhindert of bedreigt. Vele figuren uit de galerij van de Nobelprijs voor Vrede. De heroïsche volhardende vredestichters in zo vele conflictgebieden. De onvermoeibare militanten van de vredesbeweging hier te lande die dikwijls tegen meewarige spot en onverschilligheid in aandacht blijven vragen voor echte vrede en voor de verschrikkingen van de oorlog.

Mogen zij ons bereid vinden wanneer ze ons nodig hebben. Mogen wij in hun getuigenis, hun analyses, hun vredesopvoeding iets vinden dat ons behoedt voor de besmetting door de bedrieglijke retoriek van onze eigen heilige oorlog, de verschraling van de vrede tot onze eigen veiligheid en de afstomping voor de verruwing in de samenleving en in eigen hart.